Tot een paar jaar geleden hadden weinigen het voor mogelijk gehouden: een onderzoek in de Tweede Kamer naar de ‘toenemende invloed’ van rechters. Toch buigt een werkgroep van parlementariërs zich momenteel over dit vraagstuk. Aanleiding waren onder andere de uitspraak van de Raad van State in de stikstofdiscussie en meerdere vonnissen in de Urgenda-zaak die de staat sommeren meer te doen tegen de uitstoot van broeikasgassen.

Met dezelfde mengeling van verbazing en afkeer keek juridisch Nederland vorige week naar het debat in het tv-programma Nieuwsuur tussen de politici Rob Jetten (D66) en Thierry Baudet (FvD) over de positie van rechters.

Kees Sterk, preses van het Europese netwerk van raden voor de rechtspraak (ENCJ) en tot eind 2019 vice-voorzitter van de Nederlandse raad voor de rechtspraak, heeft de uitzending uiteraard ook gevolgd. Hij beschouwt de confrontatie tussen de twee politici als ‘een poging het debat op het juiste spoor, namelijk de inhoud te zetten. Dat zuivert de discussie.’

Sterk onderstreepte deze week in een toespraak dat rechters in Nederland en veel andere EU-lidstaten zich steeds onbehaaglijker voelen. Ze vinden dat politici meer en meer hun integriteit ter discussie stellen.

Vorige maand richtte Henk Naves, voorzitter van de Raad voor de Rechtspraak, in zijn nieuwjaarstoespraak zich direct tot politici: ‘Stop met het verschuilen achter ónze toga en neem verantwoordelijkheid voor wetgeving en besluitvorming die kennelijk tekortschiet’, sprak Naves.

Sterk was het er roerend mee eens, vertelt hij in een gesprek in zijn kantoor in Den Haag. ‘Veel Europese rechters hebben het gevoel dat de massaliteit van de kritiek toeneemt, en dat bijna niemand het voor het instituut van de rechtspraak opneemt. Terwijl de werking van rechtspraak is gebaseerd op vertrouwen. Als politici te vaak ongefundeerde kritiek uiten of rechters in een politiek denkschema plaatsen, ondermijnen ze dat vertrouwen.’

Politici en rechters komen van verschillende planeten, schetst hij. ‘Voor politici is alles politiek. Daar kijken rechters met verbazing naar. De rechter is er op gericht te identificeren wat het recht in een bepaalde situatie zegt. Daar spelen politieke overwegingen geen enkele rol.’

Je kunt honderd keer zeggen dat je dingen uit elkaar kan houden, maar wat als het grootste deel van de maatschappij dat anders ziet?

‘Het begint bij politici. Wat mij opvalt is dat de wereld van rechters en de wereld van de politiek de laatste decennia verder uit elkaar zijn komen te liggen. Dat komt voor een groot deel doordat heel veel belangrijke politici, van welke signatuur dan ook, niet meer juridisch geschoold zijn, maar economisch of financieel.’

‘Ik vind het helemaal niet erg als mensen zeggen dat een verdachte te veel of te weinig straf heeft gekregen. Maar ik vind het wel erg als ze de hoogte van de straf verklaren doordat de rechter een “linkse” dan wel “rechtse” rakker is. De kritiek moet niet de richting uitgaan dat een rechter niet integer is. Je moet zorgen dat de discussie niet zo ontaardt dat zij de fundamenten van het stelsel aantast.’

‘Over de stikstofzaak is ophef, maar daar past de rechter de regels toe die de politiek zelf heeft gekozen, en die nu niet zo goed uitkomen. De Urgenda-zaak is wezenlijk anders. Die is gebaseerd op twee artikelen in het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens, dat lang geleden is afgesloten. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg heeft op dit gebied de rechtspraak ontwikkeld, en daar hebben politici nauwelijks grip op. Ik kan me voorstellen dat dit ze een gevoel van onmacht geeft. Politici hebben op de ontwikkeling van het mensenrechtenverdrag nauwelijks invloed. Ik vind dat rechters in dit type zaken terughoudend moeten zijn.’

Maar de Urgenda-zaak is nu juist begonnen omdat burgers zich onmachtig voelden richting de politiek en de overheid.

‘Ja. Maar de politiek heeft er bewust voor gekozen dat je een stichting in het leven kan roepen om het algemeen belang op een bepaald terrein te behartigen. Als een meerderheid in de Tweede en Eerste Kamer vindt dat dat niet meer moet kunnen, dan schaffen ze die mogelijkheid toch gewoon af? Daar schend je geen mensenrechten mee, denk ik.’

Als er kritiek op een vonnis is, moeten rechters daarop ingaan, meent hij. ‘Maar dus wel op de inhoud.’

Sterk wijst er daarbij op dat de rechter soms vaagheden in de wet moet invullen. Die vaagheid is het gevolg van compromissen, zegt hij.

Dan ga je bijna per definitie op de stoel van de politicus zitten.

‘Als je een wettekst hebt, probeer je te kijken naar wat er letterlijk staat, maar ook wat de bedoeling is. Daar is de parlementaire voorgeschiedenis, de debatten in de Kamers, belangrijk voor. Maar als dat debat alle kanten opgaat, is het heel ingewikkeld voor de rechter.’

Is die politieke kritiek op rechters Europa-breed, of blijft ze beperkt tot een aantal brandhaarden?

‘Je ziet het door heel Europa. Ik zou daarbij wel een onderscheid willen maken tussen Polen en Hongarije en andere landen. In de eerste twee landen gelooft de regering niet meer in scheiding der machten en de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht. De handschoenen zijn uit en de maskers af.’

‘In andere landen, waaronder Nederland, is sprake van ongemak bij rechters. En ja, er zijn ook hier politici die de retoriek van politici in Polen en Hongarije gebruiken. Je hebt het over jargon waarin critici rechters wegzetten als een elite die alleen maar belangen van een bepaalde sociale klasse behartigt. Dat zie je bij veel populisten in Europa.’

Hoe verklaart u de situatie in Polen?

‘Het heeft ermee te maken dat bepaalde bevolkingsgroepen het gevoel hebben dat ze niet hebben meegedeeld in de welvaart die anderen wel al hebben. Een verklaring kan ook zijn dat sociale problemen niet goed zijn opgelost. Zo onteigenden de communisten huiseigenaren in het centrum van Warschau. Vervolgens bouwden ze er kleine huisjes voor de arbeider.’

‘Na de val van de Muur kwamen de eigenaren terug, vaak uit het Westen. En die wilden hun grond terug. Rechters gaven ze gelijk. Jaroslaw Kaczynski, de leider van de PiS-partij (de rechts-populistische regeringspartij, red), zei verwijzend naar deze zaak bij de verkiezingen in 2019 dat rechters agenten van het buitenland zijn, omdat ze de belangen van het Westen behartigen, en niet die van het arme Poolse volk.’

‘Kijk, het hypocriete van zijn verhaal is dat de politiek niet ingreep. Ze had wetten kunnen maken om de huurders te beschermen. Maar rechters worden in Midden-Europese landen sowieso gewantrouwd. In het communistische systeem waren rechters de beulen van de partijbonzen.’

Hoe verloopt de dialoog met politici uit Midden-Europa?

‘Steeds moeilijker. De Poolse minister van justitie Zbigniew Ziobro wil niet meer met mij spreken. Je maakt altijd wel een afspraak, maar de laatste keer zegde hij af omdat hij was vergeten dat hij al eerder had afgesproken met een delegatie uit Mongolië.’

‘In de gesprekken val je in herhalingen, je wisselt de bekende standpunten uit. Het is zoeken naar een gemeenschappelijke basis om vandaar iets te bereiken. Maar dat is heel ingewikkeld. Je ziet dat er geen verdieping van het gesprek komt.’

De Poolse president Andrzej Duda ondertekende dinsdag de zogeheten ‘muilkorfwet’ die het mogelijk maakt rechters aan te pakken. De Europese Commissie moet daar onmiddellijk actie tegen ondernemen, waarschuwt Sterk. ‘Die wet is evident in strijd met het Europees recht.’

Sterk: ‘Toen deze discussie begon, beschouwden politici haar als louter een Poolse of Hongaarse kwestie. Die fase zijn we wel voorbij. Er is vrij brede erkenning dat dit wel een belang is van Nederland, en dat het gaat om het voortbestaan van de EU.’

Voortbestaan van de EU?

‘Het fundament van de EU is Europees recht, toegepast op uniforme wijze, gegarandeerd door onafhankelijke rechtspraak. Als we het niet met elkaar eens zijn, hebben we het Hof van Justitie van de EU om een knoop door te hakken. Daaruit vloeit het vertrouwen in elkaars rechtsorde en het vertrouwen in een uniforme toepassing van het recht voort. En dat is een basis, misschien wel dé basis, van de EU.’

‘Maar als jij als rechter niet meer vertrouwt dat je collega in een andere lidstaat het Europese recht integer toepast, en vermoedt dat die collega in de binnenzak zit van de regering en daar orders van accepteert, dan komen er mechanismen zoals uitleveringen tot stilstand. En stel nu dat de lidstaten een akkoord sluiten over de Green Deal van eurocommissaris Frans Timmermans. De Poolse regering kan denken: ik zeg ja, want ik weet dat ik mijn rechterlijke macht opdracht kan geven om de hele boel onderuit te kachelen.’

‘Dat vertrouwen in elkaar kan dus zo weg zijn. Ik zeg niet dat het binnen een jaar is. Maar als de EU niet ingrijpt, bestaat zij over vijf à tien jaar niet meer in haar huidige vorm. De lidstaten zullen Polen niet uit de EU zetten maar zoveel mogelijk neutraliseren. Maar het is de vraag of dat voldoende is om de Unie te redden.’

‘Ik denk dat sommige politici dit probleem onderschatten. Ze denken: we hebben Polen nog nodig voor een deal over het klimaatbeleid of iets anders. Ze denken dat de rechtstaat een onderwerp is dat je kunt ruilen tegen een ander onderwerp. Daar vergissen ze zich in.’