Op het Plein van de Hemelse Vrede in Peking zag president Xi Jinping zijn Chinese droom al deels in vervulling gaan. Een parade van meer dan 15.000 militairen trok voorbij. Lange rijen tanks, militaire voertuigen met de meest geavanceerde wapens, supersonische raketten. De lucht was gevuld met zwermen jachtvliegtuigen. Het pronkstuk was de onthulling van de groengekleurde Dongfeng 17, een spectaculair snel nucleair wapensysteem dat in een half uur de Verenigde Staten kan bereiken.

Xi, gestoken in een grijs Mao-jasje, greep de zeventigste verjaardag van de Volksrepubliek vorig jaar aan om de wereld de groeiende militaire macht van zijn land te tonen. Over dertig jaar wil China een modern leger van wereldklasse hebben opgebouwd. ‘Niemand kan het Chinese volk en het land tegenhouden om zich verder te ontwikkelen’, zei de Chinese leider. Bovendien riep hij de troepen op hun oefeningen te intensiveren en ‘zich voor te bereiden op oorlog’. De nationale soevereiniteit en strategische stabiliteit van China moesten worden gegarandeerd. ‘Het leger moet kunnen vechten en oorlogen kunnen winnen, op alle terreinen’, zei Xi die eerste oktober.

Sindsdien is de situatie alleen maar verontrustender geworden. China, oreerde Xi, zal zijn legitieme rechten en belangen ‘nooit’ opgeven. De harde onderwerping van Hongkong laat zien wat Xi daarmee bedoelt. Met de nieuwe veiligheidswet die Peking Hong Kong heeft opgelegd, wil het de politieke onrust de kop indrukken. Het streven naar afscheiding, buitenlandse inmenging en ondermijning zijn verboden. Het gevierde model van ‘één staat, twee systemen’ dat Hongkong bij de Britse overdracht een eigen rechtssysteem en een lokaal parlement gaf, gaat op de schroothoop. Taiwan, een ‘afvallige provincie’, moet er ook aan geloven – nog voor de honderdste verjaardag van de Volksrepubliek.

Het Westen hoort en ziet het allemaal bezorgd aan.

Maling aan Hof van arbitrage

Decennia was Amerika de onbetwiste supermacht in de wereld, die mondiaal leiderschap toonde. Intussen is de grote rivaliteit tussen Amerika, Rusland en China in volle hevigheid ontbrand. Het Rusland van Poetin heeft zich weer als grootmacht gepositioneerd met de annexatie van de Krim, Oost-Oekraïne en uitbreiding van zijn positie in Syrië. En China is bezig met een opvallende inhaalmanoeuvre. Op het schaakbord van de geopolitiek is het Rijk van het Midden op steeds meer vakken te vinden – in Iran, Oost-Europa, Griekenland, Afrika, in de ruimte, op zeeën of zelfs op Antarctica in de jacht op kostbare grondstoffen.

Het land treedt steeds agressiever op in de spanningshaard Zuid-Chinese Zee. China claimt de wateren en een aantal eilanden en lapt daarmee een negatief oordeel van het internationale Permanente Hof van Arbitrage in Den Haag aan zijn laars. En vorige maand ging een schok door de internationale wereld toen het slepende grensconflict tussen India en China plotseling tot hevige militaire schermutselingen leidde. Dreigt er oorlog tussen beide Aziatische kernmachten?

Tegelijkertijd zijn Rusland en China druk bezig hun militaire materieel fors te moderniseren, ook hun kernwapens. Tegen de Verenigde Staten kunnen ze nog lang niet op wat militaire technologie en militaire investeringen betreft. Daarom zetten de oude en de opkomende grootmacht ook stevig in op hybride activiteiten: strategische computerhacks die verkiezingen beïnvloeden zoals in de VS en het Britse referendum over de brexit, desinformatiecampagnes via zogeheten trollen, cybercriminaliteit, economische spionage om vitale technologieën in handen te krijgen. Allemaal middelen om de VS en Europa te destabiliseren.

‘Fundamentele verandering’

Is het Westen opgewassen tegen deze autoritaire rivalen, die het gevaarlijkste wapentuig en nieuwe vormen van oorlogvoering in snel tempo ontwikkelen, ongehinderd door een democratische oppositie?

Lang hield de Navo zich stil. Maar vorige maand waarschuwde secretaris-generaal Jens Stoltenberg dat de opkomst van China het internationale machtsevenwicht ‘fundamenteel’ zal veranderen. ‘Het verhevigt de wedloop om economische en technologische superioriteit, het zal de dreigingen voor de open samenleving en individuele vrijheden verveelvoudigen, het vergroot de competitie over onze waarden en onze manier van leven’, zei Stoltenberg, secretaris-generaal van de trans-Atlantische veiligheidsorganisatie. De Navo moet zich aanpassen aan het nieuwe normaal. Militaire kracht is volgens hem slechts een deel van het antwoord. De dertig Navo-landen zullen ook politieke en economische middelen moeten inzetten.

Maar die militaire kracht moet wel als eerste worden versterkt, want 25 jaar bezuinigen heeft de superioriteit van het Westen in het conventionele domein doen afkalven, zegt Frans Osinga, hoogleraar krijgswetenschappen aan de Nederlandse Defensie Academie en de Universiteit van Leiden en commodore bij de Koninklijke Luchtmacht. Na de Russische annexatie van de Krim besloot de Navo de militaire investeringen op te voeren tot 2% van het bbp in 2024. Al blijkt dit doel voor veel landen te ambitieus, verreweg de meeste Europese landen en Canada hebben de investeringen in defensie de afgelopen vijf jaar in ieder geval opgevoerd met 20% tot $302 mrd in 2019. De VS gaven gaf met $685 mrd dollar verreweg het meest aan defensie uit.

Ontwapening van agenda geschrapt

Het thema ontwapening is definitief van de agenda. Amerika en Rusland hebben de afgelopen decennia elk hun kernwapenarsenaal weliswaar teruggebracht van 12.000 lange-afstandsraketten naar 1550 kernkoppen in 2019, maar het regime om het kernwapenarsenaal van de grote machten verder te verminderen ligt onder vuur.

‘Sterker, de nieuwste Russische militaire doctrines gaan ervan uit dat kernwapens bij een conflict kunnen worden ingezet tegen een grote conventionele macht, omdat het Westen conventioneel – tanks, vliegtuigen, schepen – sterker is’, zegt Patrick Bolder, luitenant-kolonel bij de Koninklijke Luchtmacht en strategisch analist bij het Haagse Centrum voor Strategische Studies (HCSS).

Zo heeft Rusland in strijd met afspraken met de VS de nieuwste typen kernraketten opgesteld, de SSC-8, met een bereik van 500 tot 5500 kilometer. Daarmee kan iedere Europese stad worden getroffen. Tegelijkertijd is Rusland bezig hypersone raketten te ontwikkelen. Ze vliegen laag en sneller dan het geluid en zijn moeilijk traceerbaar, omdat ze onder de radar blijven. Vorige maand kwamen de Navo-ministers van defensie bij elkaar omdat ze zich zorgen maken over het uitgebreide en groeiende arsenaal aan Russische kernraketten. ‘Destabiliserend en gevaarlijk’, noemde Stoltenberg Rusland, ook vanwege de nucleaire retoriek uit Moskou tegen de buurlanden.

China: 290 kernraketten

China werkt intussen in stilte verder aan zijn eigen kernarsenaal, met hypermoderne lange- en middellange-afstandsraketten. Volgens het Sipri, het onafhankelijke Zweedse onderzoeksinstituut, zou China inmiddels over 290 kernraketten beschikken. Een fractie van de Amerikaanse en Russische aantallen, maar qua ambitie en snelheid van ontwikkeling is de militaire modernisering van China ‘aanzienlijk’, zei John Chipman, directeur van het International Institute for Stategic Studies (IISS) in Londen recent bij de presentatie van het jaarverslag The Military Balance over de mondiale militaire uitgaven.

Na Amerika geeft Peking verreweg het meeste geld uit aan defensie. De uitgaven waren in 2019 ruim 5% hoger dan in 2018 en 85% hoger dan in 2010. In de kwart eeuw dat het Westen bezuinigde, trok China onophoudelijk meer geld uit voor defensie. In absolute getallen lijkt het Chinese bedrag van $168 mrd aan defensie-uitgaven in 2018 een fractie van de $685 mrd die Amerika spendeerde. Maar de snelheid waarmee China zijn achterstand inhaalt is hoog.

‘We maken ons niet alleen zorgen over uitbreiding van het aantal nucleaire wapens’, zegt Osinga. In plaats van drie telt de wereld inmiddels negen kernmachten: Amerika, Rusland, China, Groot-Brittannië, Frankrijk, Israël, India, Pakistan en Noord-Korea. China en Rusland hebben ook op conventioneel gebied forse sprongen gemaakt met investeringen in gevreesde systemen om de superioriteit van het Westen te stoppen. Onderzeeboten, moderne luchtafweer-raketsystemen, elektronische storingsmiddelen, offensive cyber-aanvalsmiddelen en hypersone raketten, onbemande systemen die heel ver en heel hard (tot 28.000 kilometer per uur) gaan.

Zo heeft Rusland een zeer geavanceerd luchtafweersysteem, de S400, in Kaliningrad geïnstalleerd waarmee het een groot deel van het Poolse luchtruim tot de Baltische landen en Zuid-Zweden kan controleren. Daardoor is het voor de Navo moeilijk de eigen manschappen vanuit de lucht of vanaf zee te beschermen. Osinga: ‘Het wordt voor ons lastiger bij een conflict met conventionele middelen een geloofwaardige afschrikkingsstrategie neer te zetten’.

Kunstmatige intelligentie

Daar waar in het Westen intense politieke discussies worden gevoerd of het ethisch verantwoord is bewapende drones in te zetten, werkt China, ongehinderd door democratische debatten of verdragen, gestaag verder aan de integratie van kunstmatige intelligentie in militair materieel en onbemande kernraketten. Zou China zich aan de Russisch-Amerikaanse afspraken over wapenbeheersing houden, dan zou volgens het IISS 95% van de Chinese militaire raketten verboden zijn.

De Verenigde Staten liggen wat defensie-uitgaven en militaire technologie betreft nog altijd op kop vergeleken met tegenstanders als Rusland en China, maar de kloof wordt wel kleiner, blijkt uit het onderzoek van het Britse veiligheidsinstituut. ‘We moeten beter voorbereid zijn op een grote oorlog, zodat een groot conflict niet ontstaat’, zegt hoogleraar krijgswetenschappen Osinga. Decennialang leidde het bezit van kernwapens tot afschrikking en een machtsevenwicht tussen de twee supermachten. In het huidige tijdperk van grote rivaliteit tussen drie grote machten is de wereld instabieler en onveiliger geworden.

’Het risico van een grote oorlog moet serieus worden genomen’, zegt Osinga wijzend op de Chinese en Russische agressie, die niet per se gericht is op handhaving van de status quo. China en Rusland denken volgens Osinga heel anders over afschrikking. ‘Ook intimidatie via landjepik kan er volgens Russische begrippen op gericht zijn de status quo te handhaven. Ofwel: je schrikt de tegenstander dermate af dat hij geen tegenaanval meer pleegt.’ Dat bleek bij de annexatie van de Krim – door het Westen intussen stilzwijgend als gegeven beschouwd. Investeringen zijn volgens Osinga hard nodig om in Europa conventionele en nucleaire afschrikking zo geloofwaardig mogelijk te maken, zodat Rusland niet de illusie heeft dat het ongestraft bijvoorbeeld de Baltische landen kan binnenvallen.

Nieuwe antwoorden gevraagd

Maar in de krachtmeting van het Westen met de twee grote rivalen is meer nodig. Nieuwe dreigingen vragen om nieuwe antwoorden. Niet voor niets wees Navo-chef Stoltenberg er onlangs bij de presentatie van de nieuwe Navo-strategie Navo 2030 op dat behalve militaire kracht ook politieke en economische middelen moeten worden ingezet. Cruciaal is volgens Stoltenberg dat Amerika en Europa verenigd moeten zien te blijven gezien de nieuwe dreigingen uit China en Rusland. Een hele kunst in een tijdsgewricht waarin niet alleen de Amerikaanse president, maar ook nationalistische en extreemrechtse groepen proberen de Europese Unie en de Navo te ondermijnen.

‘Zijn we wel bestand tegen de informatie-oorlog van het Russische trollenbureau, tegen politieke hacks die onze verkiezingen in het Westen beïnvloeden, tegen economische oorlogvoering?’, vraagt Bolder van het Haagse veiligheidsinstituut zich af. De druk op Europese politici zal stijgen om zich bij een van de kampen aan te sluiten. Het Britse besluit op aandringen van Washington om het Chinese Huawei bij de opbouw van zijn 5G-mobiele netwerk uit te sluiten wijst daarop.

Bolder is ervan overtuigd dat nieuwe dreigingen het Westen – Europa én Amerika – zullen dwingen gezamenlijke politieke standpunten te formuleren. Zo heeft Nederland recent weliswaar een China-strategie ontvouwd. Maar, vraagt Bolder zich af, is het niet belangrijker dat Europese en westerse landen gezamenlijk een positie ten aanzien van China innemen?

‘Afspraken hard nodig’

VVD-Kamerlid Sven Koopmans wil als delegatieleider van de Navo Assemblee, een sinds 1955 bestaand overleg van parlementariërs uit de lidstaten, het politieke debat over de nieuwe dreigingen een impuls geven. Nog dit jaar wil hij in Den Haag een congres organiseren met alle parlementaire vertegenwoordigers uit de Navo-landen. ‘Afspraken over nieuwe massavernietigingswapens zoals bewapende drones, robotica, artificial intelligence en ook cyberattacks zijn hard nodig. Net als een nieuw wapenbeheersingsverdrag’, zegt Koopmans.

Mét China, stelt de parlementariër. ‘Alleen afspraken tussen de grote machten leiden ertoe dat het internationaal minder snel tot een escalatie van geweld komt en landen zich minder bedreigd voelen.’